در دل نخلستان‌های جنوب شرق ایران، نه تنها انسان‌ها که گونه‌ای ارزشمند از حیات وحش نیز چشم انتظار رسیدن خرمای «آل مهتری» است. خرس سیاه بلوچی، گونه‌ای به شدت در معرض خطر انقراض، با تکیه بر این میوه شیرین، بقای خود را در زیستگاه‌های طبیعی پی می‌گیرد. حال، طرحی خلاقانه با نام «خرس و خرما» در تلاش است تا این همزیستی طبیعی را به راهکاری پایدار برای حفاظت از این نماد ارزشمند محیط زیست کشور تبدیل کند. این پروژه که با هدف کاهش تعارضات میان انسان و خرس و احیای زیستگاه‌های از دست رفته شکل گرفته، نمونه‌ای بارز از ابتکارات مردمی در عرصه محیط زیست ایران است.
رژیم غذایی خرس سیاه بلوچی و اهمیت خرمای «آل مهتری»
خرس سیاه آسیایی که زیرگونه بلوچی آن در مناطق جنوب شرق ایران (استان‌های هرمزگان، کرمان و سیستان و بلوچستان) زیست می‌کند، بخش عمده‌ای از رژیم غذایی خود را از منابع گیاهی و میوه‌ها، به ویژه خرما، تأمین می‌کند. «آل مهتری»، به عنوان اولین نژاد خرمایی که میوه‌اش به رطب تبدیل می‌شود، برای این خرس‌ها اهمیت حیاتی دارد. این وابستگی غذایی به قدری است که مردم محلی هرمزگان به طنز و کنایه می‌گویند: «آل مهتری اجاره خرس سیاه است.» زمانی که منابع غذایی طبیعی این گونه ارزشمند کاهش می‌یابد، خرس‌های سیاه بلوچی ناچار به نزدیک شدن به باغات و مناطق مسکونی شده و همین امر به افزایش تعارضات با جوامع محلی و تخریب محصولات کشاورزی منجر می‌شود که خود تهدیدی جدی برای بقای آنها محسوب می‌شود.
«خرس و خرما»؛ طرحی بومی برای حفاظت از زیستگاه خرس سیاه بلوچی
پروژه «خرس و خرما» از درک عمیق این ارتباط میان خرس سیاه بلوچی و جامعه محلی نشأت گرفته است. تشکل مردمی «حامیان حیات‌وحش هرموز» در شهرستان رودان هرمزگان، با اتکا به کمک‌های مردمی، اقدام به مرمت سازه‌های سنتی «دربُن» کرده است. این دربُن‌ها، سازه‌های دست‌سازی هستند که درختان خرما در پشت آنها رشد می‌کنند و از دیرباز منبع غذایی مهمی برای خرس‌ها بوده‌اند، اما طی ۴۰ سال اخیر به دلیل عدم رسیدگی، بسیاری از آنها تخریب شده‌اند. هزینه مرمت هر سازه بیش از صد میلیون تومان تخمین زده می‌شود و تاکنون با جمع‌آوری حدود ۲۰۰ میلیون تومان، سه سازه بازسازی شده است.
[
]
برای پایداری مالی این طرح، تیم پروژه «خرس و خرما» محصول خرمای روستاییان را با بسته‌بندی مناسب به دست مصرف‌کننده می‌رساند و عواید حاصل از فروش را صرف هزینه‌های نگهداری و مرمت بیشتر دربُن‌ها می‌کند. این مدل اقتصادی-زیست‌محیطی نه تنها به حفظ خرس سیاه بلوچی کمک می‌کند، بلکه به بهبود معیشت جوامع محلی نیز منجر می‌شود و الگویی برای حفاظت پایدار از نخل، خرس و انسان ارائه می‌دهد.
چالش‌های پیش روی بقای خرس سیاه بلوچی و نقش تشکل‌های مردمی
مدیر موسسه حامیان حیات‌وحش «هرموز»، مرتضی آریانژاد، که سال‌ها در زمینه تعارضات خرس سیاه بلوچی در جنوب شرق ایران فعالیت کرده، وضعیت این گونه را بسیار بحرانی توصیف می‌کند. وی می‌گوید: «خرس سیاه بلوچی پس از یوزپلنگ، دومین گونه بحرانی ایران است، اما این تنها روی کاغذ است. نه منطقه حفاظت‌شده‌ای اختصاصی برای آن وجود دارد و نه بودجه‌ای کافی برای حفظ زیستگاهش.» به گفته آریانژاد، بیشتر مطالعات و فعالیت‌های حفاظتی به صورت داوطلبانه انجام می‌شود و سازمان محیط زیست تاکنون حمایت مالی مؤثری نداشته و وعده‌های بودجه نیز با تأخیر طولانی مواجه شده‌اند.
یکی از بزرگترین تهدیدات برای خرس سیاه بلوچی، تخریب زیستگاه‌های طبیعی به دلیل فعالیت‌های معدنی است. در شهرستان رودان، حدود ۷۰ درصد از زیستگاه‌های این خرس‌ها به واسطه معادن از بین رفته‌اند. این تناقض در روند توسعه، جایی که همزمان با تلاش برای احیای زیستگاه‌ها، مجوزهای جدید معدن صادر می‌شود، دردناک‌ترین چالش پیش روی بقای این گونه نادر است.
چرا حفاظت از خرس سیاه بلوچی حیاتی است؟
حفاظت از خرس سیاه بلوچی نه تنها برای حفظ تنوع زیستی ایران، بلکه برای سلامت اکوسیستم‌های منطقه نیز از اهمیت بالایی برخوردار است:
گونه بومی و در معرض خطر: خرس سیاه بلوچی (Ursus thibetanus gedrosianus) تنها زیرگونه خرس سیاه آسیایی در ایران است و در لیست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) در وضعیت "آسیب‌پذیر" (Vulnerable) و در برخی منابع "در معرض انقراض شدید" (Critically Endangered) قرار دارد. این وضعیت، لزوم اقدامات فوری حفاظتی را دوچندان می‌کند.
نقش اکولوژیک: این خرس‌ها با پراکنده کردن بذر گیاهان، به ویژه نخل خرما، نقش مهمی در سلامت اکوسیستم‌های خشک و نیمه‌خشک جنوب شرق ایران ایفا می‌کنند و به عنوان یک گونه چتر، نشانگر سلامت کلی زیستگاه و دیگر گونه‌های جانوری و گیاهی هستند.
پروژه «خرس و خرما» نمونه‌ای درخشان از تلاش‌های مردمی و نوآورانه برای رفع تعارضات انسان و حیات وحش و نجات گونه‌های در معرض خطر مانند خرس سیاه بلوچی است. در شرایطی که چالش‌های زیست‌محیطی و اقتصادی فراگیر است، این گونه ابتکارات می‌تواند راهگشای حفظ تنوع زیستی بی‌نظیر ایران باشد و نشان دهد که با همت و مشارکت محلی، می‌توان امید به آینده این جانداران ارزشمند را زنده نگه داشت.
مطالب مرتبط
- هوش مصنوعی GPT-5.1 با قابلیت‌های بی‌سابقه، سرعت و شخصی‌سازی را در ChatGPT متحول می‌کند
- میراث فرهنگی ناملموس: تبیین مفهوم جهانی و نقش بی‌بدیل ایران در پاسداری از آن
- روایتی از ۹۷ سال پیش: عکس تاریخی خلبان آمریکایی و زن ایرانی در تهران جنجال آفرین شد
- مقابله با برفک یخچال با روغن زیتون؛ واقعیت و راهکارهای ایمن